د ڤێ دهرێ دا دخوازم د ملێ سۆسيۆلوجى و پسكۆلۆجى، دوو ئاليێن زيهنيهتا ملێن نهڕازى لههمبهر دهستههلاتداران بنرخينم، كو بڕهنگهكه سيستهماتيك لههمبهر ههڤدوو دهێنه بكار ئانين و شێوازهكه مودێرن و هێسان و پڕ ب باندۆڕ يا وهج گرتنا دهستههلاتداران ژبۆ دهوام كرنا خوه لسهر دهستههلاتێ و تاكڕهويێ يه.
د جڤاكێن فهودال، يان لژێر باندۆرا سيستهمێن بشێوازێ ديكتاتۆرى يان ئوپورتونيستى و گهندهل، (ميناك باشورێ كوردستانێ) كهسێن بێ ئيراده و بێ ههلويست و بێ بڕيار، زێدهتر ژ يێن خوهدى ههلويست و خوهدى بيروباور و خوهدى بڕيار ژلايێ دهستههلاتێ دهێنه بكار ئانين. ئانكۆ زێدهتر كاربهريا بێ كێران ههيه تاكو يێن كێرهاتى. چما كو د وارێن بالادهستيا ميناكێن ڤان دهستهلاتداريان دا، بڕياردارى و ههلويست و ب ئيرادهبون و ههستێ بهرپرسياريێ نينه كو گرنگى و كاربهريا خوه ههيى، لێ بالێ بهرهڤاژى وێ زێدهتر ڕۆلێ خوه ژبو وان ههيه. حهتا د هندهك ملانده دهستههلات بخوه بشێوهكه ڕێكخستى لههمبهر خوه ئۆپۆزيسيۆنان دڤههينيت و د جڤاكێ دا ڕێ لههمبهر وان خوهش دكهت. لهوره بگشتى د جڤاكهك كو بهرههما فهودالى و ديكتاتۆريهت و تاك ڕهويێ ڕۆل دگێڕيت، بالێ ئافرانكارى و بهرپرسياريێ ژ ڕۆل دكهڤه و ژناڤ دچيت.
ههلبهت دڤێت نههێت ژبيركرن كو سيستهما باشورێ كوردستانێ ژ تهخا نوخبهيێن جڤاكێ بهرههمهك ئافڕانديه كو بگشتى وزه و هێزا خوه ژ ڕويێ بێچارهيى ژبۆ كار لسهر ئاشكهرا كرنا ڕويێ نهڕاستى و بێدادى و گهندهليا سيستهما دهستههلاتا چهواشهكار بگرنه بهر خوه، ئانكو ههموو ببنه ڕهخنهكار و ڕۆژنامهڤان يان شرۆڤهكار و چالاكڤانێن سياسى، كو گهر ئهڤ ملێ نهچاريا وان نهبووبا دبه كو د بهرههمدارى و پێشخستنا ملێن ديتر يێن پێويستيان كهتبانا خزمهتا جڤاكێ. كهسێن ڕۆناكبير، يان ژى لگۆر نهبوونا ڕهوش و دهرفهتێن رۆناكبيريا گونجاى باشتره بێژين كهسێن ڕۆناكڕۆح، باش دزانن كو بێدهنگ مان لههمبهر تاوان و بێداديێن دهستههلاتێ ههڤدهستيه دگهل تاوانان و دبه سهدهما سهرهلدێريا وان ژ ملێ وژدانى و دوور كهتنا وان ژ ئافرانكاريا خوه يا خوهزايى و لگۆرى وێ ڕۆناكبيرى.، ههلبهت برهغمى ڤێ ژى وهكه ڕۆناكبير، چاڤدێرێن سياسى، ڕۆژنامهڤان، بسپۆرێن سۆسيۆلۆگ، يان نڤيسكارێن ڕهخنهگر دهێنه پێناسهكرن و ژێر ناڤێ رۆناكبير دهردكهڤنه بهر چاڤێ ڕايا گشتى.
د خوهزايێ ژيانا مرۆڤاتيێ ده يێن كو ژخوه نهبباوهر و لاواز ژئاليێ زانستى، تێگههين، كار و پێشه و فهن، حهتا ئابۆريدا، ههولا نێزوكاتيا كهسێن خوهدى تێگهه و بههرهمهند د ڤان ئالياندا ددهن، لێ پڕانيا جاران ژبو كو ههرى داوى د هێزا خوه دا نابينن لگۆرى وان پێشكهفتى و بههرهمهند بن و ب وێ هێزێ بمهشن، بێ كو ههوڵا گههينا بهر ب ئاستا وى بدهن پشتى ماوهكێ ژ وان دڤهقهتن و دوور دكهڤن، ههلبهت د هندهك شێوازاندا ژبۆ ڕهواكرن و سپى كرنا خوه ههولا كێم كرن و شكاندنا وان هێزان ددهن، لێ براستى چما و بنهكۆكا ڤێ چهمكێ ژ كيدهرێ دهێت؟
تێت زانين تاك د يێكهم هنگاڤا خوه يا بهر ب گههين و تهكوزيێ دكهڤه سهر هێلا دوڕيانهكه تێكۆشينێ، يێكهم ل پێناڤا خوه و دووهم ل پێناڤا ئارمانجهك گشتى و دهستنيشانبوويى.. د ڤێ ملێ ده ژى ژبۆ نهبوونا ئايديۆلۆجيهك گونجاى و ڕهوا د ناڤا جڤاكێ ده ههرى زێده ڕێكا يێكهم ژبۆ تاكێ كورد دبه ئارمانجا سهرهكه، ئانكۆ نهخوهشيا ژ مهحرۆميهتێ سهريهلدانێ يا ئهگهمهنى و ئێگۆيزمێ، جا چى يا مادى و بهرژهوهندى و خۆشگوزهرانى به، يان پسكۆلۆجى و دهستههلاتخوازى و خوهخازيێ. لهوره ژى نكاره تهڤلى كهسێ ژخوه بهێزتر و ژخوه فاماتر و ژخوه لايق تر ببه، ههلبهت حهيا وى چاخى كو خوه دگههينه ئاستهكێ كو ئيفاده ژ كهساتيا وى د قالبهكه هێزێ ده ببه.
دناڤا تهڤگهڕ و ڕێكخستنان د ههموو ملاندا مرۆڤ نكاريت كهسێن كو د ملێ تێگههين و ئيراده و گيانێ بهرپرسياريێ ده د ئاستهكه ژێرتر دهنه تاوانبار بزانيت، ژبۆ كو پڕانيا جاران يان ژبۆ ڕاگرتنا بهڵانسا پهيوهنديان دنێڤبهرا تاكێن ژێرين و ژۆرين، ژ ئاليێ پله و نرخ و كهساتى و نهبوونا ڕهخنهيێن گونجاى و پهروهردێن گونجاى، يان ژى ژ سهدهما شێوازێ شاشێ نێزوكاتيا كهسانێن د وان ملاندا پێشكهتيتر، شاشى و نهڕێكيێن تاكێن بسپۆر بڕهنگهك نهڕێكخستى و نهزانستى و نهساخلهم تێن سهركوت كرن و يێكسهر باندۆر ل پسكولوجيا وان دبيت و دئهنجامدا ژ وێ لاوازيا وان يا كو بباشى كار لسهر پێشڤهبرنا وێ نههاتى كرن داوى ب وان دهێت و ئێدى باوريا وان بخوه نامينيت و نهك ژ فكر و ڕامانێن پێشكهفتنان، بهلكه بهرهبهره ههر ژههبوونا خوه ژى دڤهقهتن. ههلبهت هندهك جاران گهر ژ وێ ههڤشانى و ههڤدهستيێ نهڤهقهتن ژى تنێ ڕۆلێ ئاماتۆرهكه بێ باندۆڕ وهك پهيكهر دگێڕن و تنێ دكارن د وى مليدا وهكه ئهكتهر ببنه بسپورهك شارهزا، كو ئهڤ شێواز ژ ڤهقهتينێ پڕ مهترسيدارتر و زيانبارتره، كو زێدهتر دبيته سهدهما ههلويستێن نهگونجاى يێن دهرونێ ڤهشارتى، يان دبيته ئارمانجا هێرشێن دهرهكه. دڤێت ببير بينين كو د هندهك قۆناغاندا ژى ئهڤ كهسانه ب ڤهقهتينا خوه نهك تنێ ژ ئاليێ ڕاستيێ دوور دكهڤن، بهلكه ب جلوبهرگێن ڕاستيان لگۆر وى دهرونێ خوه يێ پاتۆلۆجيك و نهساخلهم ژبۆ سپى نويشاندانا خوه وهكه تاك دكهڤنه ههولا هێرش و ڕهشكرنا وان سانتهزان و وان وهكه تهزهك ددهنه ديار كرن و خوه ژى وهكه ئانتى تهزهك گونجاى.
كهسێن كو د ههمو خهبات و ڕێكخستن و جڤاكان دا نمونێن وان ههنه، لێ د ههمو جڤاكان دا ڕايهدارى و ههبونا بڕۆهنى يا وان و ب كورتى پله و پايهيێن وان وهكه كو د جڤاكێن فهودال و تاكڕهو و ههگهمون دا ههيى نينه. لێ بڕاستى چما؟!
د جڤاكاندا پڕ كهس ههنه كو وهكه خوهزايى ههر دهم نهڕازى نه. ل دهردۆرێ خوه، ژ كێموكاسيێن لسهر بهرژهوهنديێن وى كو ههست پێ دكهت، ژ جوڕێ خوارنا دهێته بهر وان، ژ تايبهتمهنديێن نهباشێن وان مرۆڤێن كو ڕۆژانه ڕاستى وان دهێن، ژ دهستهلاتداريا وهلات، ژ نهبهرپرسياريێن ههيى و ل ئهرد و ئهسمانان...! بێ گومان ههمو مرۆڤێن لسهر ڕويێ زهويێ ژ هندهك تشتان رازى نه و هندهك تشتان نهرازى، لێ يا كو ل ڤێ دهرێ بهرباسه، شێواز و ئارمانجا تهزا نهڕازيبوونێ يه كو ڤان مرۆڤان دكهته دۆ گڕۆپ.
گڕۆپێ يێكهم نهڕازيێ كو تنێ ژ نهراستيێ فێم دكهت و ڕاستيێ ناس ناكهت، كو د ئهنجامدا دڤهگهڕيته سهر وان پێويستيێن كو ئهو لگۆرى تێگهها خوه پێويست و فهر دزانيت، ههلبهت د ملێ نهبوونا تێگهها ڕێكخستى و بنگههين و دروست، بهر ب پێويستيێن تهنگ و سنوردار دچيت، ئانكۆ خوهديێ ههستێ بهرژهوهنديێن گرێدايى بخوه و خوه خوازيێ، و گڕۆپێ دويهم ئهون يێن كو ژ ڕاستيێ فێم دكهن، لهوره هێرشى سهر نهڕاستيان دكهن. ئهو كهس لگۆرى تێگههينهك بنگههين لسهر ڕهوشا ههيى بڕهنگهك ڕێكخستى ههوڵا ڤێ ددهن كو ببنه بهشهك ژ گهۆڕانكاريا پێويست يا دهمێ و خوهدى ئالترناتيڤێن گونجايترن، ئانكو خوهديێ رحێ بهرپرسياريێ نه.
گڕۆپا يێكهم ئهو مرۆڤن ێن كو ژ نهڕاستيان فێم دكهن لێ چى ئهلترناتيڤ ژبو نهراستيا ههيى نينن. تنێ نهڕازى نه و ههستێ وان يێ ئازار خوارى ژ وان نهراستيان، وان بهر ب دژبهرتيا تهزا ههيى هان ددهت لپێناڤا خوهشتر كرنا ڕهوشا خوه. ژێ حهز ناكهن و دڤێن وێ نههێلن و دبێژن بوچى وهسايه؟! بوچى چێ ناكهن؟ بوچى باش نينه؟ بۆچى ژبۆ من وهسايه؟ بوچى و بوچى.. لێ ئهو ب ڕهوشهكه ئێم د وان ملاندا ژبو چارهسهريا خوه قاييل دبن و چارهسهريا چمايێن وان كهسان، دهستهلاتا ئپۆرتونيست لگۆرى بهرژهوهنديێن خوه دكاريت بكهت و ههوڵ ددهت بكهت و لگۆرى پێويستيێن خوه دكهت ژى، لێ تنێ ب مهرهما ڤێ كو ئانتى تهزا ههيى بهێته ژناڤبرن و بێدهنگ كرن. د پڕانيا جارانده ژلايێ دهستههلاتێ ئهڤ كهسانه دهێنه بكار ئانين، ڕهواتى ب نهرازيبوونا وان دهێته دان و ڕێ لههمبهر وان دهێته خوهشكرن و ب تێركرنا هندهك ههستێن وان يێن بچووك ب ڤێ مهرجێ كو لههمبهر گروپا خوهدى ئهلترناتيڤ كو مهترسيدار تێ ديتن، بهێنه بكار ئانين. ئهو تهڤلى گروپا دووهم دبن و پاشى بۆرينا قۆناغهك ژ كارى و تهڤليههڤيێن ڕێكخستى ههر يێك ب پله و پايه و كارهكه پڕ دهرامهت دهێته خهلات كرن و بهرهبههره بڤى ڕهنگى وايرۆسێ نهباوريێ دناڤا تهخێن دژبهرى دهستهلاتێ ده بهرفره دبيت. ههلبهت ڕهههندێن ڤێ شێوازێ پڕن كو مرۆڤ دكاريت باڵێ بدهته سهر.
خوهديێن چمايێن بێ بهرسڤ، بێ كێشه و بێ ئالۆزى نه، چما كو يێ بهرسڤهك نهبيت، ههلويستهك ژى نابيت و ئهڤ تشت وهجێ ددهته وێ سوبژه يان تهزا خوهدى كێشه و تا ڕادهكه خوهش وێ چمايێ لههمبهر خوهدى بهرسڤان بكار دئينيت، لێ وهكه دهمكى وان كۆنترۆل دكهت. ههلبهت بێ كو بزانيت كۆنتڕۆلهك دهمكى و ڤههاندن و پێك ئينانا بوركانهك بێ گرهنتى ژبو نهتهقينێ يه و ئهنجاما وێ ل دهمهك نێزووك ل داويێ ههر تهقينه.
لێ گڕۆپێ دويهم ژ ڕاستيێ فێم دكهن و دزانن گهر ب ڕهنگێ كو وان بخوه ژێ فێم كرى وهره پێك ئينان، يێ باشتر به، لهوره ژبو كو ئهلترناتيڤهك ژبۆ وێ مژارێ دسهرێ وان دا ههيه، ههولا نهرازيبونێ ددهن و دبێژن: بلا چێ كهن، بلا بڤى ڕهنگى بيت، بلا باش بيت.! ئهڤ كهسانه پڕسا ناكهن و لبهندا بهرسڤێ نينن، ژبو كو ئهو د ڕوحێ خوه دا بهرسڤ، يان خوهديێ بهرسڤانن!
وهكه خوهزايێ مرۆڤاهى چاخێ كهسێن خوهدى گيانێ بهرپرسيارى ب ههول و بزاڤان خوه دگههينن ئاستا پێك ئينانا وێ بهرسڤا دسهرێ خوه ده، گهشى دكهڤه ڕوحێ وان و ههستێ ئاراميێ دگرن و تهڤلى گهۆڕانكاريێن پێويست رۆهن و گهش دبن. چما كو دگههن ئارمانجا خوه يا ئاڤهدانكاريێ. لێ يێن كو ڕهخنێن وان د چارچۆڤهيا چمايێ ده ووشك دمينيت ژ ڕوحێ خوه دخون و ڕۆژ برۆژێ ب دوور كهتنا ژ ڕوحێ وژدانى و پێشخستنى ل كێميێ ددهن، تاكو بهرهبهره د ماوهيێ ژيانا خوهده سهرهڕايى ههر پله و پايهكێ، كهساتيهك ژێ ئاڤا دبيت كو وشك و سار و بێ ڕوحه و ههستێن نێگهتيڤ و نهباش دهردۆر و دهرونا وى داگير كريه. ميناكێن وان ژى ههرتم ژبۆ ئازارێن كهسێن خوهديێ ئهنرجى و ڤهژهنا ئهكتيڤ تێن بكار ئانين. ژخوه ئهو كهسێن خوهدى ئهنرجى وهكه تشتهك سار و نهخوهش لههمبهر خوه دبينيت.، وهكه دهرمانێ كو تاله، يان وهكه ئازارا وێ ڕۆناكيا ل چاڤێن كهسێ د خهوده. ههر بڤى ڕهنگى بشێوهكه بالكێش پێلێن وێ ههبونا وى يا تارى ژى ژ دوورڤا بچاڤێ كهسێن خوهدى ڤهژهنا ئهكتيڤ تێن خويانێ و كفشن. بڤى ڕهنگى شهر و ناكۆكى دنێڤبهرا ئاليێن دژبهرى دهستههلاتێ بهرفره دبن و سوبژهيا ڕاستهقينه ژ ههدهفێ دوور دمينه.
ههلبهت كو پڕانيا جاران ههر ئهو كهسێن خوهديێ ئهلترناتيڤا چمايێن خوه ژى ژ هن سهدهمان ناگههن پێك ئينانا وێ يا كو دسهرێ وان دايه و د ميناكێن جڤاكێن ناڤبرى دا ئهو ڕاستى ناكۆكيان و ڕاستى نهخوهشى و تێك چۆنێن دهرونى دهێن. لێ ژبو كو ئهو خوهديێ بهرسڤا ههر تشتيه، لههمبهر وێ بهێزه و ئهو وزه دناڤا وى دا دڤهجهميت، وهك بوڕكانهك بێ دهنگ. بوركانا كو چى گرهنتى ژبو ئێم مانا وێ ل چ سهردهماندا نينن، حهتا پشتى مرنێ ژى گهنگازى ژبۆ تهقينا وێ پڕن.
بكار ئينانا خوهديێن چمايان د دهستهلاتێن بێ وزه و بێ ژخوه ب ئيراده بون و بێ ههبون، تايبهتمهنديهك دێرينه. وهكه كو د ديرۆكێ دا دهوسێن وێ پڕ ديارن. نموونه د هێرشا ئهسكهندهرێ مهقدۆنى بو سهر ئيرانێ و داگير كرنا وێ، ئهسكهندهر دگهل شێورمهندێ خوه د شێوريت كو گوايه ئهوێ نهكاريت وى ولاتێ كو وارێ زانست و شۆڕهش و تێگههێ يه كۆنترۆل بكهت و تمى يێ نهچارى كوشتنان و سهركوتكرنا شۆڕهشان بێت، شێورمهندێ وى تهرزهكێ پێشنيار دكهت كو وێ كێشێ ددهته چارهسهر كرن. ئهو پێشنيار دكهت ههمو كهسێن هشمهند و خوهدى ئيرادهيا ڕێڤهبهرى و خهباتێ و بگشتى مرۆڤێن ئهكتيڤ، (يان ههر ئهوێن خوهدى بهرسڤان ژبو چمايێن خوه) ژ كار و دهستهلاتداريێ و ڕێڤهبهريان بهێنه لادان و ئهو كهسێن بێ ئيراده و ژ ئاليێ ئافرانكاريێ دا نههشمهند و نێگهتيڤ، (يان ههر ئهو كهسێن بێ بهرسڤ لههمبهر چمايێن خوه) بێخته سهر كار و بهرپرسيارى و ڕێڤهبهريان. د ئهنجامدا كهسێن نهزان و بێ ههلويست لههمبهر نرخان ژبو كو توجارى هێڤى نهكربون بكارن بگههن ئاستێن بلند و ببن خوهدى ڕێز و هێز و خهمل و خێز، مهمنوونێ دهستهلاتێ دبن و وهكه ميناك دبنه سهيێن وهفادارێن دهستهلاتێ كو شێورمهندێ ئهسكهندهرێ مهقدونى ميناك دگريت، چما كو ئهو بهرسڤا ههر چمايهكێ د بهرژهوهنديێن خوهدا كو دهێنه دابين كرن دبينن و كهسێن زانا و خوهديێن ڕوحێ بهرپرسياريان ژى يان دبنه ههلبهستڤانێ ڕهخنهيێن ڤهشارتى، يان ژى ژ وهلات دڕهڤن، يان ژى كو گهر سهرێ خوه بلند ژى بكهن، ڕاستى هێرشێن ڕژدێن سهيێن وهفادارێن دهستهلاتێ دهێن، ههر ئهوێن كو گومان دكهن گههشتينه بهرسڤا چمايێن خوه.
د ئهنجاما ڤێ ميناك گرتنێ دا ئهم ب ڕهنگهكه ڕۆهن ڤێ ڤههاندنا سهركهفتيانه ژبۆ كۆنترۆل كرنا قهچنه بهشهك ژ خاكهكه جوگرافيا كوردستانێ بدهستێ دهستهلاتدارێن باشورێ كوردستانێ كو پێگهها خوه چى ژ نهچارى و چى ب سيستهماتيك لسهر ڤێ بنگههێ گرتى دبينين. چما كو خوهديێن گۆتنا چمايان ههموو ئهو كهسێن خوهدى ڤهژهنا ملێ فهئوداليێ نه، كو توجارى پێويستيا خوه ب زهحمهتيا زانست و تێگهه و پێشكهفتنێن د وى مليدا نهديتنه، ژخوه د ملێ ولاتپارێزيێ دا ژى ڕۆلێ وان وهكه سهرهك ئێل و ئهشير د ههموو ديرۆكێ دا نهك ههما نهبويه، بهلكه بهرهڤاژى، وهكه پێويستيا ههبون و مانا ئيقتدارا وان يا دهمكى لههمبهر گهلێ خوه خوهديێ ڕوپهلێن ديرۆكێن ڕهش و بهرچاڤن، و ههر ئهون كو خوارنهكه باشن ژبو مانا ههر دهستهلاتهكه زۆڕدار، و ههر ئهون ژى كو ڤهژهنا سياسهتا ڕهوا و خوهزاييا جڤاكێ بو وان دبيته خوارن و د ئهنجامدا ڕۆلێ كهسێن ئهكتيڤ و ئهرێكار ژبو دهستهلاتێن كو ئوتوماتيك بهر ب ديكتاتوريهتێ دمهشن دگێڕن، ههلبهت ههر ئهون كو دهستهلاتان بهر ب ههڕفتن و نهمانێ ژى دبهن، ژبو كو زيهنيهتا ديكتاتوريهتێ ژ تێگهها بنگههين و گيانێ بهرپرسياريا پێويست پڕ دووره و وهكه كو د ئهزموونێن ديرۆكيده ئهشكهرهيه تهمهنێ مانا وێ ژى ههرتم دهمكى و كورته، چما كو وهكه دهێته ديتن، خوهديێن بهرسڤێن ژبۆ وان ههموو چمايێن كو د جڤاكا خوهده دبينن حهتا داوى ههناس بهرگرى ژ ههلويست و باوهرێن خوه كرينه و ههرى داوى ژى ئهنجام گرتينه. تاكه ڕێ و رێباز و چارهسهرى ژبۆ گروپا دووهم يا ژخوه بباوهر د ملێ ئۆپۆزيسيۆنى و ڕهخنهيى ڕێكخستنهك خوهسهر، پهروهردهيهك خوهسهر و ئابۆريهك خوهسهره.
كاظم شوكرى (تاكۆر)